آموزشگاه خنیاگر

این مجموعه‌ی آموزشی دست‌چینی از کتاب دوم هنرستان برای ساز ویولن است به همراه تمرینات و تکنیک‌های تکمیلی که توسط استاد برای مجموعه‌ی خنیاگر طراحی شده است. در این مجموعه زینت‌های جدید، کوک‌های جدید، فواصل ایرانی و قطعات بسیاری آموزش داده می‌شود.

مگر می شود ایرانی باشی و نواهای استاد حسین کلهر با کمانچه را نشنیده باشی و غرق لذت نشده باشی. صدای دلنشین و مخملی که از آرشه کمانچه به گوش می رسد می تواند با روح و روان هر شنونده ای بازی کند بی جهت نیست که این ساز را جز اصیل ترین ساز های ایرانی می دانند که حتی گذشت زمان نیز نتوانسته در محبوبیت آن خللی وارد کند. به همین دلیل در این مطلب قصد داریم این ساز را بهتر به شما معرفی کنیم.

تفاوت کمانچه های محلی با نوع شهری

از جمله تفاوت های ظاهری که در کمانچه های محلی و شهری به چشم می خورد ظاهر و ساختمان کاسه طنینی است که ممکن است پشت باز و یا پشت بسته باشند.

در ساز هایی که کاسه های طنینی پشت باز هستند صدای شفاف تر، شدید تر و تیز تری به گوش می رسد و در بین مردمان لرستان، کرمانشاه، دامغان و چهار محال و بختیاری متداول است.

اما در انواع دیگری که کاسه های پشت بسته دارند و در مناطق شمال خراسان، گیلان، آذربایجان شرقی و غربی رایج است اصوات تولیدی نرم تر، تو دماغی تر و گرفته تر هستند.

البته باید یادآوری کنیم که کمانچه های پشت دسته خود به سه گروه پشت کاسه گنبدی شکل، پشت کاسه کروی و پشت کاسه تخت تقسیم بندی می شوند.

نحوه نواختن

نحوه نواختن ساز کمانچه در طی سالیان نیز دستخوش تغییر شده است به طوری که قدیمی تر ها برای تولید نوای دلکش آن را در کنار خود به دست می گرفتند اما امروزه چنین نیست و هنرمند آن را رو به روی خود می گذارد.

 البته محل قرار دادن پایه ساز با توجه به فرد متفاوت است. برخی مایل هستند که آن را بر روی زانو بگذارند و تعدادی از هنرمندان آن را بر سطح زمین و یا گوشه صندلی قرار می دهند.

 نوازندگان مشهور کمانچه

ایران مهد نوازندگان حاذق کمانچه است، از این اساتید می توانیم به علی اصغر بهاری، کیهان کلهر، رحمت الله بدیعی، مجتبی میرزاده و اردشیر کامکار اشاره کنیم.

نوازندگی کمانچه دارای آثار فرهنگی بسیاری نیز هست به همین دلیل از سال ۱۳۹۶ تاکنون هنر ساخت و نواختن این ساز در فهرست میراث معنوی یونسکو قرار گرفته است.

کیهان کلهر

از پر آوازه ترین نوازندگان ساز کمانچه، کیهان کلهر هنرمند کرد زبان است که در سال ۲۰۱۹ نیز عنوان مرد موسیقی سال از آن خود کرد.

آوازه این هنرمند چیره دست محدود به ایران نیست و به خاطر تلاشی که برای شناساندن موسیقی ایرانی به غیر ایرانی ها کرده است در بین مردم جهان نیز نام آشناست به طوری که وب سایت وومکس (Womex.com) اهدا کننده جایزه مرد موسیقی سال، برای این هنرمند می نویسد: برای کلهر، کمانچه صدای اوست.

در ادامه به چند مورد از پرسش های رایجی که برای هنرجویان علاقه مند به آموزش کمانچه پیش می آید اشاره کرده ایم:

آیا یادگیری ساز کمانچه سخت است؟

بسیاری تصور می کنند یادگیری ساز کمانچه نسبت به سایر سازها بسیار سخت است و نمی توان آن را به سرعت یاد گرفت اما توصیه می کنیم اگر علاقه جدی نسبت به این هنر دارید حتما جدیت و پشتکاری خود را افزایش دهید البته که این مسیر اگر همراه با چاشنی علاقه باشد سریعتر طی می شود.

متد رایج در آموزش کمانچه چیست؟

کمانچه ساز محبوب در موسیقی سنتی با نوایی دل انگیز امروزه نه تنها در تک نوازی ها بلکه در گروه نوازی ها نیز یکه تازی می کند. برای یادگیری هنر جویان در زمینه این ساز، متد آموزشی یکسانی معرفی نشده است و هر استاد بسته به دانش و تجربه خود از متد های متفاوت پیروی می کند.

البته بسیاری از اساتید نیز هستند که متد های آموزشی ویولون و کتاب اول و دوم روح الله خالقی دبیرستان را به کار می برند.

روزانه برای آموزش چقدر باید وقت گذاشت؟

همان طور که همه می دانیم در فرآیند یادگیری هر فرد، علاوه بر پیگیری تمارین، استعداد نیز تاثیر بسیاری دارد اما طبق تجربه در صورتی که هنرجو در اوایل آموزش 1تا2 ساعت وقت صرف کند، کفایت می کند اما با پیشرفت این مسیر با توجه به وجود تکنیک های خاص نیاز به اختصاص دادن زمان بیشتری است (حداقل ۴ تا ۵ ساعت در هر روز).

بودجه لازم برای خرید کمانچه چقدر است؟

بسته به سطح هنرجو باید بودجه خرید کمانچه را تعیین کرد زیرا تنوع قیمتی بسیاری در این زمینه دیده می شود.

افراد مبتدی که در ابتدای مسیر آموزش قرار دارند بهتر است کمانچه هایی که حدود ۱ و نیم تا ۳ میلیون تومان هستند را تهیه کنند. البته هنرمندان حرفه ای اغلب از ساز حرفه ای که معمولا تا ۱۰ میلیون نیز قیمت دارند استفاده می کنند. از دیگر فاکتور های موثر بر قیمت می توان به سازنده ساز و نوع چوب کمانچه آن اشاره کرد.

مشخصه یک کمانچه خوب چیست؟

اگر قصد خرید کمانچه دارید باید به فاکتور هایی مانند جنس، پوست و سیم توجه کنید که مرغوبیت لازم را داشته باشند. هم چنین رعایت استاندارد های لازم همچون طول دسته، نحوه قرار گیری زاویه و دهانه کاسه اهمیت زیادی دارد.

شرایط سنی برای آموزش کمانچه چقدر است؟

شرایط سنی آموزش کمانچه بسته به اینکه فرد کودک است یا بزرگسال متفاوت است. البته پیش نیاز برای آموزش کودکان طی کردن دوره ارف (موسیقی کودک) است تا مقدمات را بیاموزند اما برای افراد بزرگسال چنین شرایطی نیاز نیست. البته اگر فرد بتواند قبل از حضور در کلاس های آموزشی، دوره سلفژ و تئوری را طی کند موفقیت بیشتری به دست می آورد.

مدت زمان یادگیری کمانچه در حد مطلوب چقدر است؟

همانطور که گفته شد در یادگیری کمانچه مانند سایر مهارت ها فاکتور هایی مانند تلاش و پشتکار و پیگیری تمارین تاثیر بسزایی دارد. در صورت طی شدن این شرایط فرد قادر است در مدت یک سال نخست، هنر نمایی خوبی به نمایش بگذارد.

وسعت کمانچه چقدر است؟

کمانچه وسعتی به اندازه ۳ اکتاو دارد. از ویژگی های منحصر به فرد این ساز، امکان اجرا تمامی فواصل موسیقی ملی از جمله پرده، نیم پرده و ربع پرده است که به دلیل امکان وجود کوک های مختلف صورت می گیرد.

قیمت کمانچه چگونه تعیین می شود؟

از عوامل تاثیر گذار در قیمت این ساز می توان به نوع چوب، پرده و کیفیت صدا اشاره کرد که متناسب با آن ها سازنده قیمت آخر آن را مشخص می کند. اگر قصد خرید کمانچه یا هر ساز دیگری دارید حتما باید بدانید که مارک و یا سازنده آن به تنهایی تایید کننده کیفیت آن نیست.

 تنها زمانی می توانید یک خرید درست داشته باشید که یا آگاهی کامل از معیار های یک ساز خوب به دست آورید و یا به فروشنده مورد اطمینان مراجعه کنید زیرا هنر جویان زیادی بوده اند که بدون دانش و آگاهی صرف اعتماد نا به جا به اطرافیان اقدام به خرید کرده اند و پشیمان شده اند.

از آن جهت علم و آگاهی از این ابزار موسیقی لازم است حتی در حضور فروشنده می توانید به تست اجزا  مختلف کمانچه بپردازید و سپس با اطمینان خاطر خرید کنید.

معمولا سازنده حتی اگر از یک چوب چندین ساز نیز تولید کند بسته به کیفیت صدای تولید شده از هر یک، قیمت آن را تعیین می کند.

سازندگان مشهور کمانچه

ابراهیم قنبری مهر، محمد حسن کاکاوند، قدرت الله کردی از مشهورترین سازندگان کمانچه در ایران هستند.

نکات ظاهری مهم در خرید کمانچه کدام اند؟

اگر قصد جدی دارید که پس از آموزش با کمانچه بنوازید. نباید زمان خرید ساز به زیبایی ظاهری و سطحی آن فقط اکتفا کنید زیرا با سازی خوب می توانید بنوازید که علاوه بر کیفیت ساخت بالا، از نظر نبود ضایعاتی مانند چسب و یا اتصالات بین سیم و گوشی ها نیز بررسی گردد.

 تناسب وزنی بین کاسه و دسته از دیگر موارد مهم در این زمینه است که باید دقت کنید تا در زمان نواختن به نیروی اضافی برای نگهداری ساز نیاز نداشته باشید.

سازندگان ساز های کمانچه ای زاویه ای خاص در زمان متصل کردن دسته به کاسه در نظر می گیرند تا به اصطلاح سفت خوان تر شود زمانی که پیشروی دسته به عقب صورت می گیرد که باید دقت کنید در ادامه برای تفهیم بهتر به چند شاخص اشاره می شود:

جنس چوب

اغلب کمانچه ها از جنس چوب درخت توت ساخته می شوند اگر چه مواردی هم هستند که چوب گردو را برای ساخت دسته ساز به کار می برند، از معایب این کار، سنگین شدن دسته ساز است.

زمانی نوای کمانچه گوش نواز است که چوب به کار رفته کهنه و قدیمی باشد البته تشخیص کهنگی چوب کار آسانی نیست و متاسفانه بعضی از افراد برای کهنه نشان دادن چوب از ترفند هایی مانند جوشاندن چوب تازه در آب برای خشک کردن شیره آن را به کار می برند و در آخر آن را زیر خاک قرار می دهند تا تشخیص سخت شود.

 بنابراین توصیه می شود حتما از افرادی خرید کنید که صداقت آن ها برای شما محرز شده باشد. از دیگر معایب خرید کمانچه هایی که از چوب تازه ساخته شده اند خم شدن سیم ها و یا به اصطلاح تاب برداشتن آن هاست که به دلیل فقدان خشکی است که دارند.

پوست کمانچه

از دیگر موارد مهم در خرید کمانچه مرغوب، جنس پوست است زیرا تاثیر بسیاری در طنین صدای تولیدی دارد.

پوست تو دلی دباغی شده گوسفند و بز برای ساخت پوست این ساز به کار می رود که به دو صورت تیره (معروف به سیاه پوست) و سفید و شفاف هستند. پوست نیز مانند چوب هر چقدر کهنه تر باشد بهتر است. در زمان خرید به این نکات توجه داشته باشید:

● کدر بودن پوست نشان دهنده قدیمی بودن آن است.

● بویی که پس از خیس شدن پوست به مشام می رسد نیز در تشخیص کمک کننده است زیرا پوست های قدیمی بوی بسیار کمی دارند و بسیاری حتی هیچ بویی متصاعد نمی کنند بر خلاف پوست تازه که بد بو می شوند.

● یکسان بودن ضخامت پوست نیز بسیار مهم است، پوست های کهنه حتی با کشیدن اجسام نوک تیز مانند ناخن هیچ ردی بر سطح آن به جای نمی ماند در حالی که پوست تازه رد سفید به جای می ماند.

طنین صدای کمانچه

طنین صدای کمانچه ارتباط مستقیمی با خلقیات فردی نوازنده دارد. اگرچه در صدا دهی این ساز، ضخامت پوست تاثیر بسزایی دارد به طوری که وضوح صدای ساز ها ساخته شده از پوست های نازک بیشتر از ساز های ساخته شده با پوست ضخیم است زیرا پایداری کمتری در مقابل تغییرات دارند.

سلیقه فردی در انتخاب بسیار مهم است برخی افراد صدای تو دماغی را می پسندند و در مقابل ممکن است شما جز آن گروه از افرادی باشید که وضوح صدا برایتان مهم تر باشد. در ادامه به سایر عوامل موثر بر صدا کمانچه اشاره می کنیم.

● جنس چوب

● ضخامت کاسه ساز

● اشکال و اندازه کاسه ساز

● نحوه تراش سطح کاسه ساز

● جنس و ضخامت پوست

● جنس، شکل، اندازه و محل قرار گیری خرک

● جنس سیم

● نحوه متصل شدن دسته به کاسه ساز

از معایب کمانچه های سه سیم می توان به حجم پایین اصوات تولیدی اشاره کرد که افراد حاضر در مجالس و بزم ها نمی توانستند به خوبی از این نوا لذت ببرند. از دیگر عوامل موثر بر کیفیت صدا سازی در کمانچه، نوع آرشه کشی است که هنرمند می تواند با انگشتان دست راست خود موهای آرشه را شل و یا سفت کند تا طنین دلخواه را بنوازد.

تفاوت کمانچه منتخب برای آقایان و خانم ها

کمانچه هایی که امروزه در بازار می بینیم در اندازه کاسه نیز متفاوت هستند و به صورت سایز کوچک، متوسط و بزرگ ارائه می شوند.

هم چنین بر حسب اینکه فردی که می خواهد با این سازه کار کند خانم است و یا آقا، طول و قطر دسته آن را نیز متفاوت طراحی کرده اند که طول دسته و قطر آن به ترتیب برای آقایان ۳۱ سانت و ۳۵ سانت است در حالی که برای بانوان کمتر است  سازهایی که دارای ۳۰ سانت طول دسته و ضخامت ۳۲ سانت هستند مناسبتر اند.

توصیه های لازم برای آموزش بهتر کمانچه

در صورتی که علاقه دارید به طور حرفه ای هر سازی را بیاموزید حتما برای آموزش بهتر باید پیش نیاز هایی را داشته باشید، از جمله آن که ساز منتخب خود را به خوبی بشناسید. در آموزش کمانچه نیز رعایت این قائده الزامی است.

البته که نمی توان از تاثیر فاکتور علاقه در تسریع یادگیری و فهم بهتر چشم پوشی کرد. در صورتی که قصد دارید این ساز را بیاموزید می توانید از اساتید و هنرمندان بسیاری که در این زمینه در حال فعالیت اند، مشاوره بگیرند.

اگرچه امروزه با همه گیر شدن تکنولوژی و ابزار های مبتنی بر بستر اینترنت می توانید اطلاعات ارزشمندی را از طریق وسایل الکترونیک مانند لپ تاپ یا گوشی های هوشمند به دست آورید و ضمن افزایش دانش و مهارت در این مسیر بهتر قدم بردارید.

البته روش های آموزش دیگری نیز از طریق بستر اینترنت ممکن است از جمله آن می توان به آموزش موسیقی آنلاین از طریق دوربین وب کم اشاره کرد.

این روش مناسب افرادی است که علاقه بسیاری به آموزش دارند ولی به دلیل محدودیت های جغرافیایی و زمانی ممکن است از آن صرف نظر کنند.

موارد استفاده از کمانچه در فرهنگ ایران

همانطور که اشاره شد مردمان بسیاری هنوز همانند دوران صفوی و قاجاریه از نوای کمانچه برای نشان دادن شور و شوق و شادی خود در مجالسی همچون عروسی و دورهمی از این ساز استفاده می کنند. رقص های گروهی و محلی بسیاری نیز هم زمان با این موسیقی دلکش اجرا می شود که بسته به فرهنگ و رسوم هر منطقه است. دایره، تمبک و دهلی از جمله ساز هایی هستند که به عنوان همراهی کننده این ساز نواخته می شوند.

شرایط نگهداری کمانچه

نباید کمانچه برخورد مستقیم با نور خورشید و یا رطوبت داشته باشد زیرا این عوامل آسیب جدی به ساز هایی که از پوست ساخته شده اند، وارد می کنند.

توصیه می شود زمانی که قصد نواختن آوا با کمانچه را دارید حتما آن را از نظر شرایط نگهداری بررسی کنید تا مطمئن شوید دچار آسیب هایی مانند برگشتن رنگ ساز و باز شدگی اتصالات نشده باشد. در صورت بی توجهی زنگ زدن سیم های آن دور از انتظار نخواهد بود.

اگر این ساز در معرض رطوبت هوا باشد یا هنرجو با دست های آلوده و چرب از آن استفاده کند نه تنها عمر چندانی در انتظار آن نخواهد بود بلکه کیفیت نوای طنین انداز آن به شدت کاهش می یابد.

سخن پایانی

در آخر توصیه می کنیم اگر فکر می کنید هنرجو مستعدی هستید و به آموزش علاقه دارید ولی تصور می کنید که آموزش تکنیک های این ساز سخت است نگران نباشید، اساتید خوب و مسلط بسیاری در اکثر آموزشگاه های موسیقی کشور در حال تدریس این ساز هستند که می توانید از علم و تجربه آن ها استفاده کنید.

باز تاکید می کنیم اگر هنر جو تازه کاری هستید در زمان خرید کمانچه اصلا به دنبال مارک یا سازنده خاصی نباشید که در معروف ترین مارک ها نیز ممکن است ساز با کیفیت پایین  ببینید. حتما از مشورت با اهل فن غافل نشوید تا خریدی متناسب با شرایط داشته باشید.

از شما مخاطبان عزیز نیز درخواست می کنیم اگر تجربه ای در این مورد دارید در قسمت نظرات آن را با ما به اشتراک بگذارید.

بیشتر بخوانید : آموزش کمانچه متوسطه (متد هنرستان)