آموزشگاه خنیاگر

این مجموعه که بر پایه فهرست‌بندی کتاب اول هنرستان برای ساز ویولن تدریس شده است، با روشی اصلاح‌شده، دقیق، موشکافانه و در عین حال با بیانی ساده و شیوا توسط جناب آقای حسام اینانلو یادگیری کمانچه را برای هنرجویان و روش صحیح آموزش این ساز را برای هنرآموزان به ارمغان آورده است. در ۱۷ جلسه‌ی بهینه، این ساز بی‌نظیر را تا سطح مقدماتی فرا بگیرید.

مگر می شود ایرانی باشی و نواهای استاد حسین کلهر با کمانچه را نشنیده باشی و غرق لذت نشده باشی. صدای دلنشین و مخملی که از آرشه کمانچه به گوش می رسد می تواند با روح و روان هر شنونده ای بازی کند بی جهت نیست که این ساز را جز اصیل ترین ساز های ایرانی می دانند که حتی گذشت زمان نیز نتوانسته در محبوبیت آن خللی وارد کند. به همین دلیل در این مطلب قصد داریم این ساز را بهتر به شما معرفی کنیم.

اشاره اجمالی به ساز کمانچه

کمانچه که شامل سه بخش کاسه، دسته و پایه است در گروه ساز های زهی-آرشه ای دسته بندی می شود. تولید اصوات توسط قسمت کاسه یا شکم آن صورت می گیرد که گذشتگان به دلیل علاقه بسیاری که به این ساز داشتند آن را مزین به صدف می کردند و یا نقوش خاتم کاری بر آن می نگاشتند.

کمانچه از قدیمی ترین ساز های اصیل موسیقی ایرانی به شمار می رود که در بین مردان لر زبان، تال نیز نامیده می شود.

از اجزای اصلی کمانچه می توان به شکم (قسمت برآمده ابتدای ساز)، دسته و سر و پایه اشاره کرد که هر یک در صدا سازی درست نقش ویژه ای دارند.

 از دیگر تقسیم بندی های کمانچه، ساز های یک تکه و یا ترکه ای است که در انواع یک تکه، کاسه به شکل یک تکه ساخته می شود ولی در انواع ترکه ای، تکه های چوب را به هم پیوست می دهند تا ساز ساخته گردد.

شناخت بهتر ساز کمانچه

جایگاه این ساز در موسیقی ایران زمین به حدی بالا است که عده ای آن را پس از تار، مهم ترین ساز موسیقی ایران می نامند. جنس بخش های مختلف این ساز زهی-آرشه ای از چوب، پوست، استخوان و فلز ساخته شده است. برای نواختن کمانچه، فرد باید بنشیند.

از دیگر این ساز ها ویولون، ویولونسل، قیچک و کنتر باس است که طرفداران بسیاری در ملل های مختلف از ایرانی گرفته تا ساکنین اروپا دارند.

شکل ظاهری ساز کمانچه

همان طور که اشاره شد این ساز ایرانی با قدمتی چندین ساله در ظاهری کاسه ساز کروی و توخالی دیده می شود که به شکل ترکه ای (شامل تکه های باریک چوب به هم چسبیده) آن را می سازند. هنرمندان با نواختن کمانچه آواهای گوناگونی را به رشته تحریر در می آورند که اگرچه خیلی خوش نوا و دلکش است اما تا حدودی تو دماغی نیز شنیده می شود.

قسمت های مختلف ساز کمانچه

● کاسه طنینی

کاسه طنینی اغلب به صورت مدور و توخالی ساخته می شود که بر قسمت بالایی آن پوست کشیده می شود و نصب خرک بر آن صورت می گیرد.

همانطور که اشاره شد برخی هنرمندان تزیین و زیبا کردن سطح بیرونی آن را با موادی مانند صدف و یا استخوان انجام می دهند حتی نقش نگاری نیز بر سطح آن دیده شده است. صدای قوی تری که از کمانچه های محلی شنیده می شود بیشتر به خاطر باز بودن پشت کاسه این ابزار موسیقی است.

● پوست

پوست نازک عمل آمده حیواناتی مانند آهو، بز و بره برای قسمت دهانه به کار می رود.

● دسته

از دیگر بخش های کمانچه، دسته ای با طول ۲۵ سانتی متر و قطر ۳ سانتی متر است که به صورت لوله ای توپر از چوب ساخته می شود.

● سیم ها

 "موسی کاشی حکیمی" اولین کسی بود که سیم چهارم را به تقلید ویولون به این ساز افزود. جنس سیم ها نیز در گذراندن زمان دچار تغییر شدند به طوری که نسل های اولیه این ساز، سیم هایی از جنس ابریشم داشتند و با گذشت زمان تبدیل به زه گشتند ولی در حال حاضر سیم های فلزی به کار می روند که در مقایسه با رشته های ابریشمی استحکام بیشتری دارند و توانایی کوک کردن نیز افزایش یافته است.

آرشه: آرشه یا کمان از یک طرف دارای انحنا است و طولی ۶۰ سانتی متری دارد که در دو انتهای آن کلافی از موی دم اسب به چشم می خورد.

● خرک

خرک با طول ۴ سانتی متر و ارتفاع ۲ سانتی متری بر روی پوست کاسه توسط دو پایه کوچک قرار می گیرد و اغلب از چوب یا استخوان ساخته می شود.

● سر پنجه

در قسمت ابتدایی طول دسته، سر پنجه که جنسی چوبی دارد و بخش رویی آن توخالی است، تعبیه می شود. در اطراف آن می توانید چهار گوشی که دو به دو هستند را ببینید. هم چنین تاج یا تنگ نیز در بخش بالای سر پنجی صراحی قرار می گیرد.

● گوشی ها

در اطراف سر پنجه، چهار عدد گوشی هم تعداد با سیم های کمانچه دیده می شود که برای کوک کردن، نوازنده از بخش پهن گوشی آن استفاده می کند اما بخش باریک آن درون فضای خالی سر پنجه قرار می گیرد.

● شیطانک

از دیگر اجزای کمانچه شیطانک است که از جنس استخوان و یا چوب ساخته می شود که در قسمت سر پنجه و دسته دیده می شود. سیم های ساز پس از عبور از آن متصل به قسمت گوشی ها می شوند.

● سیم گیر

در بخش انتهایی بدنه کاسه این ساز، سیم گیر قرار می گیرد که سر سیم ها را به آن متصل می کند. این قسمت اغلب از چوب یا فلز ساخته می شود.

● پایه

در هنگام نواختن این ساز، قسمت انتهایی پایه که طولی 10 سانتی متری دارد و از جنس فلزی متحرک است باید به سطح زمین باشد.

نحوه ساخت کمانچه

ساخت این ساز به این صورت است که اغلب برای قسمت کاسه آن چوب های از جنس گردو و افرا به کار می رفت اما امروزه ساز های با کاسه های ساخته شده از چوب توت متداول است.

 در مرحله بعد پوست کشی کاسه انجام می گیرد و در آخر نصب خرک و سیم ها انجام می گیرد.

تاریخچه کمانچه

قدمت این ساز را به بیش از قرن چهارم هجری عنوان می کنند حتی در کتاب موسیقی الکبیر که توسط فارابی نگاشته شده است نیز از این ساز نام برده شده است.

شاردن نیز در دست نوشته های خود اشاره می کند که کمانچه نه تنها در بین مردمان دوران صفوی بسیار محبوب بود، بلکه شاه عباس نیز به شنیدن نوای آن علاقه ای ویژه داشتند و در مجالس شادی و سرور شنیدن آهنگ های این ساز را بر هر آوایی ترجیح می دادند.

البته تصاویر به جا مانده از آن دوران نشان دهنده تفاوت ظاهری این ساز با آنچه که امروز در دست نوازندگان است تاکید دارد.

به طوری که در دوره صفویه استفاده از کمانچه هایی که فاقد سیم گیر بودند و اتصال مستقیم داشتند، متداول بود.

اصالت و قدمت این ساز را می توان در اشعار و متون به جای مانده از قرن های اولیه هجری متوجه شد. رباب نامی است که در کتاب موسیقی الکبیر فارابی برای کمانچه دیده می شود البته این ساز امروزی با نمونه اولیه آن در قرن های گذشته تفاوت های بسیاری دارد و دچار تکامل شده است.

هم چنین مسعود سعد نیز در قرن هشتم هجری در اشعار خود به آن اشاره کرده است. نقاشی های تالار چهلستون نیز از دیگر شواهد این ماجرا هستند.

کمانچه در بین اقوام مختلف ایران

از دوران صفویه و قاجار نواختن کمانچه در بین هنرمندان ایرانی رایج شد تا هم اکنون که طرفداران موسیقی سنتی ایران زمین با آوای آن خو گرفته اند.

ساز کمانچه از نظر ساختار و نوع صدا به چند دسته کمانچه های ترکمنی، مازندرانی، آذربایجانی، لری، کرمانجی و بختیاری دسته بندی می شود.

در آذربایجان نیز نواختن این ساز بسیار متداول است که از نظر ظاهری با سایرین تفاوت هایی دارد، از جمله آن که اندازه نسبتا بزرگتری دارند و کاسه آن به صورت بسته است.

نحوه نواختن کمانچه

آرشه یا کمانچه نقش اصلی را در نوازندگی با ساز کمانچه ایفا می کند. زمانی که هنرجو یا هنرمند قصد نواختن دارد می تواند به صورت نشسته پایه ساز را روی صندلی یا زانو بگذارد.

از ویژگی های جالب این ساز امکان چرخش ساز به حول محور خود است که سبب سهولت برخورد آرشه و سیم ها می شود. فرد باید در زمان نواختن کمانچه را به صورت ایستاده در دست چپ گرفته تا بتواند با سیم ها در تماس باشد، دست راست نیز حرکت آرشه را روی سیم ها انجام می دهد که سبب می شود نوای گوش نواز آن را هنر دوستان بشنوند.

نحوه کوک کمانچه

یکی از تفاوت های کمانچه با سایر ساز های ایرانی در نحوه کوک آن است. کوک کردن به وسیله گوشی هایی که در بخش انتها دسته ساز دیده می شود صورت می گیرد.

کوک این ابزار موسیقی سنتی به شکلی صورت می گیرد که باید فاصله چهارم (یا پنجم) در سیم های اول و دوم رعایت شود و هم چنین رعایت بم تر بودن سیم سوم (یک اکتاو) نسبت به سیم اول و بم تر بودن سیم چهارم (یک اکتاو) نسبت به سیم دوم ضروری است.

سایر ساز های هم خانواده کمانچه

پیشرفت علم و گذشت زمان در تکامل کمانچه نیز بی تاثیر نبوده است. در حال حاضر ساز های زهی غربی توانسته اند به موسیقی ایرانی ورود پیدا کنند.

کمانچه آلتو و کمانچه باس از این موارد هستند که اصوات تولیدی آن ها در مقایسه با کمانچه معمولی، بم تر شنیده می شوند.

ویژگی هایی همچون وسعت صدای زیاد (بیش از چهار اکتاو) و ظرافت صدای کمانچه سبب شده که نواختن این ساز نه تنها در ایران بلکه در بین مردمان خاورمیانه و خاور دور نیز بسیار متداول باشد.

تاثیر ویولن بر کمانچه

هم زمان با ورود ویولون به ایران در دوران مظفر الدین شاه قاجار علاقه مندان به موسیقی های سنتی نیز کمتر گوش به نوای کمانچه می دادند و این جدایی مردم با کمانچه تا سال ۱۳۳۲ به طول انجامید.

علی اصغر بهاری را می توان آشتی دهنده دوباره مردم با کمانچه نامید زیرا ایشان تلاش بسیاری در این زمینه کردند که از خدمات ایشان می توان به تکنوازی این ساز برای اولین بار در رادیو ملی اشاره کرد علاوه بر تلاش ها و ممارستی که در مسیر آموزش و شناخت همگان از این ساز داشتند.

همزمان با ورود ویولون به کشور در دوره قاجاریه، کمانچه نیز دچار تحولاتی شد تا با سهولت در تنظیم آن، افراد زیادی بتوانند از آن استفاده کنند. اضافه شدن سیم گیر از جمله این تغییرات بود.

ابریشم و یا روده تابیده شده حیواناتی همچون خرگوش برای ساخت سیم این ساز به کار می رفت. از دیگر تغییراتی که در اثر ورود ویولون به ایران در ظاهر این ساز رخ داد می توان به اضافه شدن چهارمین تار به سه تار قبل اشاره کرد.

ورود ویولون به موسیقی ایران زمین در نحوه کوک کردن کمانچه نیز تاثیراتی گذاشت به طوری که در حال حاضر بر خلاف گذشته که کوک کردن دو سل دو سل بود الان اغلب به صورت انگشت گذاری مانند ویولون به صورت می لا ر سل انجام می گیرد.

 البته کوک به اشکال دیگری هم انجام می گیرد مانند: کوک های ر لا ر سل (برای دستگاه نوا)، می لا ر لا (برای دستگاه ماهور) و می لا می لا (برای دستگاه همایون، آواز اصفهان، دستگاه چهار گاه، دستگاه ماهور و دستگاه راست پنجگاه) و ر لا ر لا (برای کوک لری).

کمانچه های محلی

کمانچه، کمونچه، کمان، قیجاق، موکش و تال از جمله انواع کمانچه های محلی موسیقی ایران زمین هستند که در دسته ساز های زهی-آرشه ای دسته بندی می شوند.

نواختن این ساز با تار و پود بسیاری از مردم مناطق ایران عجین شده است به طوری که این ساز در جشن ها و بزم های مناطقی مانند شمال خراسان، گلستان (اغلب قسمت های ترکمن نشین و کتول)، دامغان، طالقان، کرمانشاه، لرستان، چهار محال و بختیاری و... بسیار رایج است.

از ویژگی های جالب کمانچه، امکان کوک متفاوت آن بسته به مجلس است به طوری که دیده شده در مجالس عروسی و شادمانی با تمبک آن را همراهی می کنند تا شور و شادمانی بیشتری فضا را در برگیرد.

تفاوت کمانچه های محلی با نوع شهری

از جمله تفاوت های ظاهری که در کمانچه های محلی و شهری به چشم می خورد ظاهر و ساختمان کاسه طنینی است که ممکن است پشت باز و یا پشت بسته باشند.

در ساز هایی که کاسه های طنینی پشت باز هستند صدای شفاف تر، شدید تر و تیز تری به گوش می رسد و در بین مردمان لرستان، کرمانشاه، دامغان و چهار محال و بختیاری متداول است.

اما در انواع دیگری که کاسه های پشت بسته دارند و در مناطق شمال خراسان، گیلان، آذربایجان شرقی و غربی رایج است اصوات تولیدی نرم تر، تو دماغی تر و گرفته تر هستند.

البته باید یادآوری کنیم که کمانچه های پشت دسته خود به سه گروه پشت کاسه گنبدی شکل، پشت کاسه کروی و پشت کاسه تخت تقسیم بندی می شوند.

نحوه نواختن

نحوه نواختن ساز کمانچه در طی سالیان نیز دستخوش تغییر شده است به طوری که قدیمی تر ها برای تولید نوای دلکش آن را در کنار خود به دست می گرفتند اما امروزه چنین نیست و هنرمند آن را رو به روی خود می گذارد.

 البته محل قرار دادن پایه ساز با توجه به فرد متفاوت است. برخی مایل هستند که آن را بر روی زانو بگذارند و تعدادی از هنرمندان آن را بر سطح زمین و یا گوشه صندلی قرار می دهند.

 نوازندگان مشهور کمانچه

ایران مهد نوازندگان حاذق کمانچه است، از این اساتید می توانیم به علی اصغر بهاری، کیهان کلهر، رحمت الله بدیعی، مجتبی میرزاده و اردشیر کامکار اشاره کنیم.

نوازندگی کمانچه دارای آثار فرهنگی بسیاری نیز هست به همین دلیل از سال ۱۳۹۶ تاکنون هنر ساخت و نواختن این ساز در فهرست میراث معنوی یونسکو قرار گرفته است.

کیهان کلهر

از پر آوازه ترین نوازندگان ساز کمانچه، کیهان کلهر هنرمند کرد زبان است که در سال ۲۰۱۹ نیز عنوان مرد موسیقی سال از آن خود کرد.

آوازه این هنرمند چیره دست محدود به ایران نیست و به خاطر تلاشی که برای شناساندن موسیقی ایرانی به غیر ایرانی ها کرده است در بین مردم جهان نیز نام آشناست به طوری که وب سایت وومکس (Womex.com) اهدا کننده جایزه مرد موسیقی سال، برای این هنرمند می نویسد: برای کلهر، کمانچه صدای اوست.

در ادامه به چند مورد از پرسش های رایجی که برای هنرجویان علاقه مند به آموزش کمانچه پیش می آید اشاره کرده ایم:

آیا یادگیری ساز کمانچه سخت است؟

بسیاری تصور می کنند یادگیری ساز کمانچه نسبت به سایر سازها بسیار سخت است و نمی توان آن را به سرعت یاد گرفت اما توصیه می کنیم اگر علاقه جدی نسبت به این هنر دارید حتما جدیت و پشتکاری خود را افزایش دهید البته که این مسیر اگر همراه با چاشنی علاقه باشد سریعتر طی می شود.

متد رایج در آموزش کمانچه چیست؟

کمانچه ساز محبوب در موسیقی سنتی با نوایی دل انگیز امروزه نه تنها در تک نوازی ها بلکه در گروه نوازی ها نیز یکه تازی می کند. برای یادگیری هنر جویان در زمینه این ساز، متد آموزشی یکسانی معرفی نشده است و هر استاد بسته به دانش و تجربه خود از متد های متفاوت پیروی می کند.

البته بسیاری از اساتید نیز هستند که متد های آموزشی ویولون و کتاب اول و دوم روح الله خالقی دبیرستان را به کار می برند.

روزانه برای آموزش چقدر باید وقت گذاشت؟

همان طور که همه می دانیم در فرآیند یادگیری هر فرد، علاوه بر پیگیری تمارین، استعداد نیز تاثیر بسیاری دارد اما طبق تجربه در صورتی که هنرجو در اوایل آموزش 1تا2 ساعت وقت صرف کند، کفایت می کند اما با پیشرفت این مسیر با توجه به وجود تکنیک های خاص نیاز به اختصاص دادن زمان بیشتری است (حداقل ۴ تا ۵ ساعت در هر روز).

بودجه لازم برای خرید کمانچه چقدر است؟

بسته به سطح هنرجو باید بودجه خرید کمانچه را تعیین کرد زیرا تنوع قیمتی بسیاری در این زمینه دیده می شود.

بیشتر بخوانید : آموزش کمانچه مقدماتی (متد هنرستان)