آموزش جامع ساز نی هفت بند ایرانی توسط استاد شاهو عندلیبی، از نقطه صفر آغاز می‌شود. پیشینه و ساختار ساز به زیبایی بیان شده و پس از آن صدا در آوردن از ساز که بسیار کار مشکلی‌ست آسان گردیده است. به نت‌خواهی، کوک‌های ساز و انگشت‌گذاری می‌رسیم و پس از آن با تمرینات و قطعات متعدد ساز را به خوبی فرا می‌گیریم. این مجموعه آموزش ساز سخت نی هفت بند را بسیار آسان کرده است.
نی یکی از قدیمی‌ترین سازهای کشف‌شده، نوع بسیار ساده‌ای از یک ساز بادی است که تنها از یک لوله و تعدادی سوراخ تعبیه‌شده روی آن تشکیل شده است. به ساده‌ترین شیوه نوازنده درون ساز می‌دمیده است و توسط سوراخ طول لوله و مقدار فرکانس را تغییر می‌داده است و این‌گونه می‌توانست تولید ملودی و صدا بکند.
در هر نقطه‌ای از جهان تکامل این ساز شکل متفاوتی داشته است، در غرب نتیجه امروزی این ساز را می‌توان در فلوت‌های امروزی جست‌وجو کرد، در کشورهای شرق دور نیز هنوز شکل ساده‌ای از این ساز مورد استفاده است و در کشور ما این ساز به اسم نی رواج دارد. این ساز در اکثر نواحی ایران رواج دارد و همچنین از سازهای کلاسیک موسیقی ایرانی هم به‌شمار می‌رود.
نی، از سازهای بادی کهن است که از گیاه نی تهیه می‌شود. طول این ساز از شش گره و هفت بند تشکیل شده است که به همین علت به آن نی هفت‌بند می‌گویند.
نحوه تولید صدا در نی:
این ساز که بدون زبانه است، در هنگام نواختن، هوا از دهانه‌ای وارد ساز می‌شود و در طول ساز جریان پیدا می‌کند. در مرحله بعد نوازنده با استفاده از سوراخ‌های روی ساز و انگشت‌گذاری روی آن‌ها و همچنین تغییر فشار هوا که توسط تنفس و لب و دهان صورت می‌گیرد، قادر به تغییر این جریان هوا و مقدار بسامد یا فرکانس می‌شود و می‌تواند صداهای مختلفی را بوجود آورد.
نوازنده این ساز را به صورت عمودی در دست می‌گیرد و دهانه یا سر ساز را بین دو دندان جلو قرار می‌دهد و درون آن می‌دمد.
بخش زیادی از هوایی که داخل ساز توسط نوازنده دمیده می‌شود، از سوراخ باز نی خارج می‌شود و نوازنده با استفاده از انگشت‌های هر دو دست سوراخ‌ها را باز و بسته می‌کند. ممکن نوازنده دست راست را بالا و چپ را پایین و شاید برعکس قرار دهد که این موضوع در هر شخص متفاوت است.
ساخت نی و ساختمان آن:
بخش مهم و عمده این ساز از گیاه نی به‌دست می‌آید. ممکن است در نگاه اول ساخت ساز بسیار ساده بنظر برسد اما همواره ساخت ساز نی از پیچیدگی‌ها و سخت‌های زیادی برخوردار است.
در ابتدا انتخاب نی‌ای که از نظر قطر و حجم مناسب باشد، سپس خشک شدن ساز در شرایط مناسب، توجه داشتن به کج نشدن لوله و صاف نگه‌داشتن آن مواردی است که باید در ساخت ساز درنظر گرفت. به‌علت اینکه ماده ساخت این ساز به‌طور مستقیم از طبیعت استخراج می‌شود، دو نی هیچ‌گاه نمی‌توانند یکسان صدا بدهند و به همین دلیل با انتخاب طول و قطر متفاوت، می‌توان از هر نت یا پرده‌ای یک نی داشت.
هنگام ساختن ساز نی، روی گره‌های آن را با نوار می‌پوشانند و در ابتدا و انتهای ساز که محل خروج هوا و دمیدن نوازنده در آن است را استوانه‌ای که از جنس فلز برنج است قرار می‌دهند که جنس این استوانه هم باتوجه به نوع نوازندگی و خود نوازنده قابل تغییر است.
طول ساز نی از حدود ۳۰ تا ۶۵ سانتی‌متر و قطر آن از ۱/۵ تا ۳ سانتی‌متر است.
روی ساز ۵ سوراخ و پشت آن ۱ سوراخ تعبیه شده است.
هرچه لوله ساز باریک‌تر و کوتاه‌تر باشد صدای حاصل شده از این ساز زیرتر است و هرچه ساز طویل‌تر و کلفت‌تر باشد صدای بم‌تری تولید می‌کند.
وسعت صدای نی:
وسعت معمول ساز نی حدود دو و نیم اکتاو است که که این وسعت به چهار منطقه صوتی تقسیم می‌شود.
۱)منطقه صدای بم و بم نرم
۲)منطقه صدای اوج
۳)منطقه صدای قیس
۴)منطقه صدای ذیل (پس قیس)
این مناطق صوتی به‌صورت پشت هم و منظم پس از یک‌دیگر می‌آیند اما نوازنده برای انتقال به هریک از این مناطق باید تغیراتی در شیوه و فشار دمیدن خود در ساز بوجود بیاورد.
گاهی به‌علت عدم هماهنگی ساز با کوک دیاپازون، نوازنده باید کوک خود را با تغییراتی در دمش خود دقیق کند. همچنین نی ساز قابل کوک شدنی مثل سازهای دیگر نیست اما گاهی با تغییر دهانه فلزی ساز کمی می‌توان کوک آن را جابجا کرد.
تمامی فواصل موسیقی کلاسیک ایرانی با ساز نی قابل اجرا است اما چون در هر نوع نی، یک یا دو صدا وجود ندارد این فواصل را به سختی می‌توان اجرا کرد. بهترین منطقه صوتی نی حدود دو اکتاو از منطقه صوتی وسط است.
انواع نی:
همان‌طور که گفته شد، به علت ساختار طبیعی بدنه نی و عدم امکان کوک کردن آن، می‌توان با توجه به تغییر طول و قطر لوله، از هر پرده‌ای نی داشت. به‌جز نی در کوک “دو” بقیه نی‌ها ساز انتقالی هستند. مثلا نی در کوک “سی‌بمل” وقتی نت “دو” می‌زند ما آنرا “سی‌بمل” می‌شنویم؛ پس باید برای آن یک پرده بالاتر یعنی “ر” نوشت تا صدای “دو” بدهد. یا برای نی در کوک “لا” باید یک‌ونیم پرده بالاتر نت‌نویسی کنیم تا در جای درست و کوک دیاپازون “دو” صدا بدهد.
در نواختن ساز نی، مانند بسیاری دیگر از سازهای بادی، بعد از کمی نوازندگی، به علت جریان گرم نفس در لوله، سطح صدا کمی بالا می‌رود و زیرتر می‌شود.
نی سازی بسیار کهن است و به‌همین‌صورت در بسیاری از نواحی ایران معمول است و انواع دیگر آن را نیز با تفاوت‌هایی می‌توان در سازهایی مثل نی‌انبان و بالابان مشاهده کرد.
نی‌‌هایی که از نواحی خشک به‌دست می‌آیند چوب محکم‌تری دارند و کم‌تر ترک می‌خورند.
نت‌نویسی نی:
برای نت‌نویسی ساز نی مانند اکثر سازها از کلید سل خط دوم حامل استفاده می‌کنند.
انگشت‌گذاری نی:
۵ سوراخ موجود روی ساز نی از پایین به بالا شماره‌گذاری می‌شوند. اگر از پایین به بالا اول دست چپ و بعد راست قرار بگیرد، انگشت کوچک دست چپ شماره یک و آزاد است و هیچ وظیفه‌ی اجرایی ندارد. انگشت دوم روی سوراخ اول، انگشت سوم (میانی) بین سوراخ‌های اول و دوم که حکم تکیه‌گاه را دارد، انگشت چهارم (سبابه) روی سوراخ دوم و انگشت شست، پشت نی به حالت تکیه‌گاه قرار دارد.
انگشت اول (کوچک) دست راست نیز مانند دست چپ آزاد است. انگشت دوم روی سوراخ سوم، انگشت سوم (میانی) روی سوراخ چهارم، انگشت چهارم (سبابه) روی سوراخ پنجم قرار می‌گیرد و سوراخ پشت نی که ششمین سوراخ است، با انگشت شست دست راست گرفته می‌شود.
شیوه‌های تدریس ساز نی:
شیوه‌ای که امروزه برای تدریس این ساز مورد استفاده است “لای دندانی” نام دارد و آنرا منسوب به نایب اسدالله اصفهانی می‌دانند که البته این شیوه بسیار نزدیک به نی ترکمن است و نایب اسدالله آنرا از نی ترکمن اقتباس کرده است.
این شیوه بعدها توسط حسن کسایی تکامل پیدا کرد و در اجرا دستگاه‌ها و فواصل و تکنیک بسیار پیشرفت کرد.
در موسیقی ایرانی تدریس برمبنای ردیف صورت می‌گیرد که این ردیف به صورت آوازی و سازی برای ما موجود است. ساز نی را شبیه‌ترین ساز به حنجره انسان می‌دانند و به همین علت اجرا ردیف آوازی توسط ساز نی بسیار متداول است.
در قدیم به دلیل نبود امکانات و تکنولوژی ردیف به‌صورت سینه به سینه و شفاهی آموزش داده می‌شد که این روش مستلزم دارا بود حافظه و گوش خوب نوازنده بود؛ بعدتر با تاسیس مدرسه دارالفنون و ورود سیستم نت‌نویسی غربی به موسیقی ایران و همچنین تاثیرات و زحمات علی‌نقی وزیری، ردیف به صورت نت درامده و آموزش به شیوه کتبی صورت گرفت و تا به امروز ادامه داشته است.
ساز نی برای اجراهای سولو و گروهی مناسب است. در گذشته این ساز بیشتر برای اجراهای سولو یا تک‌نوازی مورد استفاده بود اما امروزه و با تلاش‌های نوازندگانی چون حسن ناهید این ساز به ارکستر ورود پیدا کرد و آثار بسیار مهمی هم برای این ساز ساخته شده است. از جمله آن می‌توان به نی‌نوا اشاره کرد که حسین علیزاده آن را برای ساز نی و ارکستر زهی ساخته است که نی آن توسط جمشید عندلیبی اجرا شده است.
هنرمندان بزرگ چون حسن کسایی تلاش‌های بسیاری چون تالیف ردیف و ساخت قطعات فراوانی برای این ساز کرده‌اند.
امکانات اجرایی نی:
این ساز در قسمت صداهای بم خود دارای حجم بیشتر و در قسمت زیر خود حجم کم‌تری تولید می‌کند.
اجرای تکیه‌ها، استکاتو، واخوان‌ها و آرپژهای کوتاه (در صورت نیاز) در این ساز به خوبی میسر است.
بسیاری از حالات کیفی موسیقی ایرانی با کم و زیاد کردن فشار دمیدن و حرکت مختصر انگشت‌ها بر روی سوراخ‌های ساز می‌تواند اجرا شود.
بعضی از فرم‌های موسیقی ایرانی مثل انواع مثنوی، بهترین اجرایشان با ساز نی است.
بیشتر بخوانید : آموزش نی مقدماتی (متد اختصاصی)
آموزش ساز های ایرانی | آموزش دف متوسطه (متد اختصاصی)